–Como valoras o papel dos medios de comunicación durante a pandemia?

Houbo de todo. Algúns medios e algúns xornalistas estiveron á altura e mobilizaron os recursos necesarios para afrontar un evento informativo desta magnitude. Outros optaron por manterse na superficie. E iso sen esquecer os que decidiron utilizar a pandemia para alimentar o discurso dos partidos políticos e a polarización pública.

–Que cousas se fixeron ben?

É xusto destacar o continuo esforzo dalgúns medios para ofrecer un xornalismo de datos útil para os cidadáns, así como os intentos dalgúns profesionais de poñer luz sobre os aspectos máis escuros da xestión da pandemia, como é o caso das residencias de maiores e as mortes ocorridas.

"Hai medios e xornalistas que decidiron utilizar a pandemia para alimentar o discurso dos partidos políticos e a polarización pública"

–Houbo máis espectacularización ou máis análise?

Sempre hai excepcións, pero, en xeral, o que máis nos chama a atención é a espectacularización da pandemia por parte dalgúns medios e dalgúns xornalistas, que sacrificaron as análises máis sensatas en aras do extremismo. Que esqueceron a información verificada e preferiron a inmediatez do que aínda non estaban en condicións de contar. As urxencias: aí temos un problema, especialmente nalgúns espazos informativos de televisión.

–Como cualificarías a estratexia do Goberno durante a pandemia desde o punto de vista informativo? Foi a correcta?

Penso que tivo luces e sombras, ao igual que o traballo dos medios. Ás veces esquecemos que esta pandemia é probablemente a crise máis relevante desde a Segunda Guerra Mundial. Nalgúns casos, o Goberno fixo un esforzo na transparencia proporcionando os datos dispoñibles canto antes, aínda que noutras ocasións, especialmente ao comezo, eran bastante escasos. Por suposto, tamén houbo intentos deliberados de ocultación, como ocorreu por exemplo cando se tratou de revelar desde os medios as mortes que se estaban a producir nas residencias, a zona cero da pandemia. Nada raro, por outra banda, porque iso é o que fan as administracións sempre que se produce unha crise: queren controlar a información. A nosa obriga é ir máis alá das fontes oficiais.

"Houbo intentos deliberados de ocultación de información, como cando se tratou de revelar desde os medios as mortes que se estaban a producir nas residencias, a zona cero da pandemia"

–O sistema de roldas de prensa durante o confinamento levantou bastantes críticas. Cal é a túa valoración do sistema implementado pola Moncloa?

Aquí pódense distinguir dúas fases. Houbo unha primeira tentativa de realizar roldas de prensa non presenciais utilizando un modelo no que as preguntas dos xornalistas eran enunciadas pola propia Secretaría de Comunicación con base ao que lles formulabamos electronicamente. Este modelo provocou unha gran resposta por parte de compañeiros que regularmente cubren a información da Moncloa, porque lle permitía ao Goberno escoller o que prefería responder. Enseguida o Executivo aceptou unha solución acordada que lles permitía aos xornalistas preguntar directamente en primeira persoa e sen filtros, máis aló das limitacións de tempo inherentes a calquera rolda de prensa.

–Que ferramentas teñen os cidadáns para informarse e non caer nas trampas da desinformación? Son suficientes as iniciativas de fact checking?

Se o fact checking demostrou algo nos últimos anos é a súa limitación á hora de frear a desinformación. O único xeito de loitar contra estas prácticas é a través da educación: é necesario facer entender desde os institutos, desde as familias, como funciona a información e como funcionan as redes sociais. Como funciona a mentira e como se estende. E comprender que o que a xente ten que facer, que o único xeito de loitar contra a desinformación, é informarse mediante o xornalismo. O xornalismo ten unha función de intermediación entre o que ocorre e os cidadáns, esencial para poñerlle fin á desinformación. Os cidadáns deben entender que isto non significa condicionar nada, senón filtrar o que é falso. Ese é o único xeito de que os cidadáns accedan á información fiable: saber que quen o di respectou a verdade e a rutina de verificación.

–A posición das empresas propietarias das redes sociais é a axeitada para loitar contra a desinformación?

É absolutamente insuficiente. Cando unha plataforma de difusión de contido está baseada en algoritmos que nada teñen que ver coa verdade, pero que se implementan mediante un software baseado na economía da atención –o que lles dá cartos é manter enganchados os seus usuarios sexa cal sexa o medio– é completamente imposible que sexan eficaces contra a desinformación. A desinformación sempre existiu; o que a fai letal para a democracia son as redes sociais.

"Se o fact checking demostrou algo nos últimos anos é a súa limitación á hora de frear a desinformación. O único xeito de loitar contra a desinformación é mediante a educación"

–Cal é o papel real da Comisión contra a desinformación creada polo Goberno? Que hai de certo no cualificativo de Ministerio da Verdade?

O Goberno, é certo, cometeu un erro na forma en que o presentou, porque provocou que certos medios e algúns partidos puideran usalo para denunciar unha suposta estratexia para controlar a prensa. Pero isto non ten absolutamente nada que ver. En canto un se toma a molestia de observar de que se trata, en que consiste a iniciativa, pódese comprobar que é un proxecto que se promove desde Bruxelas, que se está a desenvolver noutros países e que o único que tenta é facilitarlle ao Estado ferramentas lexítimas para detectar e combater esa desinformación que quere destruír a democracia. Falo da desinformación que pretende cambiar o resultado das eleccións ou da desinformación que tenta condicionar, por exemplo, os plans de vacinación do sistema sanitario. Nada que ver en ningún caso co dereito á información e coa liberdade de prensa como algúns, interesadamente, quixeron amosar.

–Pensas que a deontoloxía está a desaparecer neste océano partidista que padecemos?

Estou convencido. Creo que este é un dos principais problemas que ten a profesión hoxe e penso que, en parte, o problema orixínase na formación recibida nas facultades, que xa non lles prestan a debida atención ás obrigas deontolóxicas do xornalismo.

–Diante dos continuos ataques ao xornalismo por parte dos extremismos, cal é o mellor camiño?

Seguir facendo o noso traballo e non dar un paso atrás. O único responsable que podemos facer como xornalistas para loitar contra o extremismo é contarlle á xente o que está a suceder. E iso non significa limitarnos a reproducir mensaxes sen criterio. Debemos dicir quen son, que fan, que agochan e que intereses tratan de defender. Só unha sociedade informada dos riscos que supoñen os extremismos estará en condicións de afrontalos.

"Só unha sociedade informada dos riscos que supoñen os extremismos estará en condicións de afrontalos"

–Como cres que sairá o xornalismo desta situación? A suma da Covid coa crise económica anterior non mostra un panorama moi alentador...

É difícil facer previsións. A miña impresión é que nun ou dous anos a hostalería e o turismo recuperaranse e o mundo volverá ter unha certa normalidade, pero dubido moito que o xornalismo se recupere para entón das enormes feridas que esta pandemia vai deixar: redaccións moito máis febles, moito máis pequenas. A descapitalización humana dos medios vai pasar unha factura enorme.

–Como inflúe a precariedade do traballo xornalístico na calidade da información e, polo tanto, na calidade democrática?

É decisivo. Canto máis precario é o traballo dun xornalista, máis feble é a súa posición fronte á empresa para a que traballa e fronte aos poderes acerca dos que informa. Se vives nunha situación precaria, tamén terás menos posibilidades de informar en profundidade ou de facer xornalismo de calidade. O resultado desta combinación de circunstancias será que os cidadáns teñan información peor e moito máis condicionada. Ao final, é a calidade da democracia a que vai sufrir.

–En canto á información en liña, imos definitivamente cara ao modelo de pagamento ou aínda hai moitas reticencias a dar ese paso? Hai outras alternativas posibles?

A ver que pasa cos modelos de pagamento. Aínda que hai uns anos existían poucos medios que adoptaran este modelo, na actualidade a maioría deles tentan probar fórmulas de pagamento. Veremos como funcionan porque un dos problemas potenciais é que o pagamento non sexa quen de xerar os ingresos suficientes para nutrir as redaccións para que poidan traballar en condición dignas. Corremos o risco de que se convertan nun modelo que cronifique a precariedade.

"Non podemos permitir que a práctica do xornalismo dependa do modelo económico das plataformas, nin podemos converternos en ‘riders’ precarizados e explotados"

–Na túa faceta de profesor de xornalismo, que pode achegar a Universidade na formación dos novos xornalistas para preparalos para o que van atopar cando saian ao mercado laboral?

É esencial preparar os xornalistas para o que van atopar cando deixen a universidade. Non só hai que contarlles que van atopar un mundo de precariedade desde o punto de vista económico e un ecosistema de información cheo de ameazas ás que terán que enfrontarse. Debemos entender que as facultades tampouco poden ser unicamente centros de formación en técnicas de información e ferramentas tecnolóxicas. Son moi importantes, moi relevantes e moi necesarias nestes tempos, pero tamén necesitamos recuperar o compromiso ético do xornalismo. Sen recursos éticos non poderán facerlle fronte aos retos que teñen por diante.

–Cales son os eses retos para o xornalismo: as novas audiencias, os grandes buscadores, as redes sociais, a liberdade de expresión, os dereitos de autor, a precariedade...?

De todos os que citas, quizais un dos que supón un maior desafío é a precariedade. Creo que o xornalismo é agora e sempre absolutamente necesario se aspiramos a construir sociedades democráticas. Nese sentido o xornalismo seguirá sendo esencial. Non podemos permitir que a práctica do xornalismo dependa do modelo económico das plataformas, nin podemos converternos en ‘riders’ precarizados e explotados. Non só porque temos dereito a recibir unha renda digna, que tamén, senón porque este modelo imposibilita a realización dunha práctica profesional de calidade.

DARÍO JANEIRO